مرروی بر تاثیر صنعت نرم افزار در رشد اقتصادی و اشتغال زایی

https://t.me/LinusMinix 

مقدمه:

یک بخش حیاتی هر کامپیوتر، نرم افزار سیستم یا ابزارهای نرم افزاری هستند که همراه با سخت افزار کامپیوتر به کار می روند. کامپیوتر بدون نرم افزار سیستم بیشتر شبیه به ماشینی است بدون بنزین، اگرچه مکانیک پایه ای سیستم وجود دارد، ولی هیچ راهی برای استفاده واقعی از آن وجود ندارد. با در نظر گیری فعالیت های متعددی که می توان با استفاده از یک کامپیوتر انجام داد، می توان دیدی در مورد انواع برنامه های لازم به دست آورد. اما برای بررسی صنعت نرم افزار در ایران مهمترین مشکلی که وجود دارد کمبود منابع و پراکندگی آنهاست . با وجود پیشینه 40 ساله صنعت نرم افزار در ایران ، تحقیقات کمی در مورد وضعیت آن صورت گرفته است.

 نرم‌افزار در معنای عام کلمه، به کلیه روش‌ها، داده‌ها و هرآنچه منجر به ایجاد آگاهی می‌شود اطلاق می‌شود. این تعریف کلی است و شامل نرم افزارهای کامپیوتری نیز می شود.

طبق تعریف انجمن مهندسان برق و الکترونیک (IEEE) نرم افزار کامپیوتری عبارت است از برنامه های کامپیوتری ، رویه ها، دستورالعمل ها و مستندات اجتماعی در رابطه با آنها و همچنین اطلاعات مربوط به عملیات یک سیستم کامپیوتری.

 https://t.me/LinusMinix

نرم افزار به عنوان یک صنعت

نرم افزار به عنوان یک صنعت دارای ویژگی هایی می باشد مانند:

  •   بازار بزرگ و پویا
  •   بی نیازی از هزینه های تولید انبوه
  •   همکاری از راه دور ( تیم های جهانی )

در مقایسه صنعت نرم افزار با صنعت سخت افزار، نکات قابل توجهی به چشم می آیند و همین تفاوت ها باعث بوجود آمدن بازار وسیع و پویا در صنعت نرم افزار شده است. سخت افزار در معنای عام کلمه مورد نظر است، مانند خودرو، لوازم التحریر، لوازم خانگی و صوتی و تصویری و هر کالای قابل لمس دیگر.

در مقایسه صنعت نرم افزار و سخت افزار، همانطور که می دانید نرم افزار پس از پژوهش تقریبا آماده فروش می شود و در نتیجه تحقیق و پژوهش در نرم افزار بسیار پر رنگ تر است. این باعث می شود که رابطه صنعت نرم افزار و دانشگاه بسیار نزدیک باشد و دانشگاه می تواند نیروی انسانی پژوهش کننده صنعت نرم افزار را تامین کند.

طبق قانون اندازه اقتصادی هر چه تولید بیشتر شود قیمت کاهش می یابد. به دلیل محدودیت های حمل و نقل ، خرابی و ضایعات ، قیمت کالا از مقدار مشخصی نمی تواند کمتر باشد . اما در مورد محصول نرم افزاری به دلیل عدم وجود این محدودیت ها قیمت محصول نرم افزاری می تواند تا حد صفر پائین بیاید. در نتیجه از لحاظ اقتصادی تولید نرم افزاری که در سطح وسیع جهانی عرضه نشود به صرفه نخواهد بود.

آنچه در این مقاله می خوانید بررسی استراتژی کشورهای آینده نگر در راستای افزایش ارز آوری و کاهش نرخ بیکاری است و می توان از تجربیات آنها به خوبی استفاده کرد.

 

  1. بخش اول: گزارش گارتنر از وضعیت تولید نرم‌افزار های آزاد/متن باز در سال 2015 :

1.1.                     گردش مالی بازار نرم افزار در سال 2013 با 4.8% رشد معادل 388 میلیارد دلار بوده  است. در حالی که مجموع گردش مالی این بازار در سال 2011 و 2012 معدل 350 میلیارد دلار بوده است.

در سال 1998 تنها 10% از شرکت ها، از نرم افزارهای آزاد/متن باز استفاده می کردند. درحالی که این عدد در سال 2011 به بیش از 50% و در سال 2014 بیش از 62% شرکت ها را در بر می گیرد و این آمار در سال 2015 حدود 95% شرکت ها را پوشش می دهد که از راهکارهای متن باز برای نرم افزارهای پایه ای و حیاتی خود استفاده می کنند.

آمار این موسسه حاکی از رشد 140% بازار نرم افزارهای آزاد/متن باز از سال 2011 تا 2014 است. به صورتی که در سال 2014 بیش از 2.000.000 پروژه آزاد/متن باز وجود داشته است. (حدود سه برابر سال 2012)

رشد صنعت نرم افزارهای متن باز در سال 2013 حدود 22% بوده است، در حالی که کل صنعت نرم افزاری جهان در آن سال 4.8% رشد داشته است.

 

 

 

  1. بخش دوم: معرفي بازار واحد ديجيتال اتحاديه اروپا:

2.1.       در سال 2014 كميسيون اتحاديه اروپا اعلام كرده است كه از اين پس بازار واحد ديجيتالي (Digital Single Market, DSM) يكي از 10 اولويت حياتي اين اتحاديه خواهد بود.

این بازار واحد به معنای این است که آزادی تحرک افراد، شرکت ها و سرویس ها به گونه ای حفظ شود و دسترسي و فعالیت های برخط افراد به گونه ای کنترل شود که شرایط رقابت منصفانه برای همه شرکت ها و افراد دیگر، ضمن حفظ اطلاعات شخصي و حریم خصوص افراد امکان پذیر شود.

بدیهی است در وضع قوانین توجه به مشخصه های کشورهای متنوع در اتحادیه اروپا و محل و نوع دسترسي به خدمات بر خط بایستي به صورت مناسب پوشش داده شوند.

 

 

2.2.       مولفه های بازار واحد دیجیتال اتحادیه اروپا

استراتژی بازار واحد دیجیتال اتحادیه اروپای بر سه ستون بنا شده است:

  • دسترسي (Access): ارتقای دسترسي مناسب مصرف کنندگان و بنگاه های تجاری به خدمات بر خط در تمام اتحادیه اروپا
  • محيط (environment): ایجاد شرایط مناسب و سطوح بازیگری برای رشد شبکه ها و خلق سرویس ها
  • اقتصاد و جامعه(Economy & Society): به حداکثر رساندن پتانسیل های رشد اقتصاد دیجیتال

 

 

 

2.3.       نتایج بازار واحد دیجیتال اتحادیه اروپا:

با عملیاتي شدن این راهبرد تا پایان سال ۲۰۱۶ ، تولید ناخالص داخل اتحادیه سالیانه حدود ۴۱۵ میلیارد یورو افزایش يافت.

بر اساس پیش بین های موجود این رقم در سال ۲۰۳۰ به سالیانه ۲۰۰۰ میلیارد یورو خواهد رسید

برای بررس میزان احتمال موفقیت اجرای این طرح، پیشنهاد دهندگان آن نگاهی به وضعیت آمریکا و ۲۰ کشور صنعتي داشته اند:

  • در  آمریکا در تولید اپلیکیشن های تلفن همراه در ۵ سال گذشته بیش از ۵۰۰ هزار شغل جدید ایجاد شده است
  • در كشورهاي عضو گروه 20، حدود 3.2 تريليون دلار ( معادل 8 درصد توليد ناخالص داخلي اين كشورها) منبعث از اقتصاد ديجيتالي است.
  • اين راهبرد باتوجه به چشم انداز روشن صنعت نرم افزار در جهان، به دنبال كاهش نرخ بيكاري متوسط در اين اتحاديه از 20% به زير 10% است.
  • براساس اين راهبرد از سال 2014 تا سال 2030، حدود 1.4 ميليون شغل در ابتداي راه تا 3.8 ميليون شغل در سال 2030 بصورت سالانه مي تواند در اتحاديه اروپا ايجاد شود.

 

  1. بخش سوم: استراتژي توسعه صنعت نرم افزار در استراليا:

3.1.       برنامه اصلي دولت استراليا به عنوان استراتژی قرن 21 برای صنایع سازنده (Creative Industries) در شش گروه زیر دسته بندی می شود:

  • موسیقی و هنر های نمایشی
  • فیلم، تلوزیون و رادیو
  • تبلیغات و بازاریابی
  • توسعه نرم افزار و محتوای تعاملی
  • نوشتن و انتشار و چاپ رسانه
  • معماری طراحی و هنرهای تجسمی

قابل ذکر است که این موارد همگی بخشی از اقتصاد مبتنی بر خدمات در استرالیا می باشد.

صنایع سازنده باعث رشد 31.1 میلیارد دلاری تولید ناخالص داخلی استرالیا (معادل رشد اقتصادی 3.9 درصدی) و ایجاد 438000 شغل در سال 2008 و 2009 شد که از این میزان موفقیت 43 درص سهم صنعت نرم افزار بوده است.

3.2.       دولت استرالیا برای به جهت ایجاد فرصت برابر برای بنگاه های تجاری سازنده، اقدام به تاسیس مرکز نوآوری صنعتی فناوری اطلاعات و ایجاد شبکه ملی پهن باند (National Broadband Network, NBN) کرده است.

دولت برای این شبکه در 8 سال بیش از 43 میلیارد دلار سرمایه گذاری کرده است و تا سه ماهه اول سال 2015 بیش از 93 درصد مردم، حتی در روستاهای دورافتاده نیز از طریق فیبر نوری به اینترنت بسیار پر سرعت منصفانه دسترسی پیداکرده اند.

بعد از توسعه شبکه ملی پهن باند، گام بعدی توسعه نیروی انسانی متخصص با روش های زیر است:

1-    جذب مهاجران قانونی متخصص و اخراج مهاجرین غیر قانونی

2-    آموزش از سطوح پایی تا تحصیلات تکمیلی

3-    تقتضای دولت به عنوان یک بازار کار بزرگ برای محصولات نرم افزاری و خدمات مبتنی بر آن

 

3.3.       گام سوم، انقلاب اموزشی دیجیتال (Digital Educational Revelation EDR) که منجر به تغییر جدی در آموزش و تدریس این کشور شده است، شامل:

3.3.1.  در سال 2011 نسبت دانش آموزان به کامپیوترها در مدارس استرالیا بصوورت 1:1 درآمد

3.3.2.  قدم بعدی ایجاد وضعیتی مشابه در دسستگاه های پساکامپیوتر (Post PCs) است

 

براساس این انقلاب، دولت استرالیا در دو مرکز زیر سرمایه گذاری کرده است:

  • Creative Industries Innovation Center
  • Center of Excellence for Creative Industries and Innovation

 

علاوه بر این اقدامات دیگری نیز در دستور کار دولت استرالیا قرار گرفته است:

  • حمایت از پژوهش در صنعت و استفاده از شبکه ها و فضاهای اشتراکی به ویژه با هند و چین
  • استفاده از مدل کسب و کار متنوع و منعطف مبتنی بر نرم افزارهای آزاد/متن باز
  • حمایت از اجتماعات محلی و برخط بر بستر NBN (شبکه ملی پهن باند)

 

3.4.       سیاست های دولت استرالیا در بحث نرم افزار:

3.4.1.  اصل اول: دولت و بنگاه های تابعه آن باید توانایی تولید و استفاده فعال از همه انواع نرم افزارهای موجود را داشته باشد

3.4.2.  اصل دوم: تامین کنندگانی که بخواهند با دولت کار کنند نیز متناظراً باید توانایی تولید و استفاده فعال از همه انواع نرم افزارهای موجود را داشته باشند

3.4.3.  اصل سوم: دولت و بنگاه های تابعه آن باید به صورت فعال در اجتماعات و تولید محتوا و توسعه نرم افزارهای آزاد مناسب شرکت کنند

  • همچنین دولت یک چهارچوب مدیریت ریسک مجوزهای آزاد/متن باز نیز جهت حمایت از بنگاه ها و شرکت ها ارائه کرده است.

 

  1. بخش چهارم: استراتژی های توسعه صنعت نرم افزار در ایرلند:

4.1.      دولت ایرلند نیز مانند دولت استرالیا در راستای توسعه اقتصادی خود اولویت های خود را اعلام کرده است و همانطور که حدس می زنید نرم افزار بخش بزرگی از اولویت های دولت ایرلند را تشکیل می دهد:

4.1.1.  توسعه سرویس های دیجیتال برای تمام صنایع

4.1.2.  توسعه زیرساخت های هوشمند و شهرهای هوشمند

4.1.3.  تجزیه و تحلیل ابر داده ها (huge data)

4.1.4.  برنامه ها و محتواهای موبایل

4.1.5.  رایانش ابری

4.1.6.  تولیدات فوق پیشرفته

 

دولت ایرلند در راستای رسیدن به اهداف خود دو فعالیت اساسی را انجام داد:

4.2. ایجاد خوشه صنعتی ICT که نتایج زیر را در بر داشته است:

4.2.1.  یک سوم کامپیوترهای اروپا در ایرلند ساخته می شوند

4.2.2.  ایرلند بزرگترین صادرکننده نرم افزار در جهان است

4.2.3.  40 درصد بسته های نرم افزاری و بیش ار 60 درصد نرم افزارهای تجاری مورد نیاز اتحادیه اروپا در ایرلند ساخته  می شوند

4.2.4.  هویت این خوشه در ابتدا از شرکت های چند ملیتی سخت افزاری تشکیل شده بود و در سال های اخیر به سمت شرکت های کوچک و متوسط نرم افزاری تغییر ماهیت داده است

4.2.5.  این خوشه به تنهایی مبلغی معادل 1.5 درصد تولید ناخالصی ملی ایرلند را در پژوهش های عرصه فن آوری اطلاعات سرمایه گذاری می کند

v    رویکرد دولت ایرلند، برقراری ارتباط بین این شرکت های کوچک و متوسط با شرکت های چند ملیتی و گسترش آن به آنسوی مرزهای کشور است تا توازنی مانند آنچه را که در ابتدا در  این خوشه وجود داشته است را دوباره ایجاد کند

 

4.3. دو برابر کردن تاثیر استارت آپ ها:

دوبرابر کردن تاثیر استارآپ های متصل به این خوشه در اقتصاد ایرلند در 5 سال اینده طبق برنامه دولت ایرلند، نیازمند توسعه 25 درصدی در موارد زیر است:

4.3.1.  25 درصد افزایش تعداد استارت آپ ها

4.3.2.  25 درصد افزایش نرخ زنده ماندن استارت آپ ها پس از سال اول

4.3.3.  25 درصد افزایش ظرفیت رشد هر استارت آپ

 

  1. بخش پنجم: استراتژی های توسعه صنعت نرم افزار در هند:

5.1.       هند در سال 2030 سومین اقتصاد بزرگ دنیا با 18 درصد جمعیت جهان خواهد بود و صنعت نرم افزاری هند حدود 1 درصد از تولید ناخالص ملی این کشور را تشکیل می دهد که تا سال 2006 باعث رشد 10 درصدی رشد ناخالص ملی کشور هند شد.

دولت هند برای حمایت از صنعت نرم افزاری، مرکزی به نام NASSCOM یا National Association of Software and Service Companies را تاسیس کرده است که این مرکز باعث شد سهم صنعت نرم افزاری هند در سال 2015 به 8درصد رسید و 30درصد صادرات خارجی را به دست اورد. اگرچه بیشتر درآمد هند در حوزه نرم افزار از خدمات حاصل می شود، اما سیاست های دولت هند طی دهه گذشته باعث شد که تعدا شرکت های نرم افزاری به بیش از 400 شرکت برسند، درحالی که در سال 2005 میزان درآمد آنها تنها 56 میلیون دلار بوده است، در سال 2015 درآمد 15 میلیارد دلاری را داشته است.

5.2.       ازجمله دلایلی که منجر به حصول توسعه قابل تداوم (Sustainable Growth) در زمینه فن آوری اطلاعات در هند شده است، می توان به موارد زیر اشاره کرد:

5.2.1.     تمرکز و تاکید مدیریت عالی کشور هند بر فن آوری اطلاعات و وجود تنها یک نهاد متولی در دستگاه حاکمیت برای فن اوری اطلاعات

5.2.2.     تغییر رویکرد دولت از سیاست خودکفایی (Independence) به سیاست همبستگی (interdependence) که موجب حضور تعداد زیادی از شرکت های بسیار بزرگ در هند شده است. به عنوان نمونه شرکت هایی نظیر Microsoft, Yahoo, Amazon, Dell, AOL, General Electric, Sun Microsystems, British Airways, American Express  و ... که مراکز تماس خود را به هند منتقل کرده اند.

5.2.3.     استفاده از مشاورین بین المللی نظیر Gartner, Mc-Kinsey, Earnest & Young

5.2.4.     وجود طرح و برنامه مشخص برای فن آوری اطلاعات تهیه شده توسط NASSCOM

5.2.5.     ایجاد بیش از 45 پارک IT که بیش از 75 درصد صادرات نرم افزار هند از سریق این پارک ها در حال انجام است.

5.2.6.     اعطای معافیت های مالیاتی 10 ساله و پرداخت 90 درصد یارانه حامل های انرژی مورد نیاز شرکت های صادر کننده نرم افزار

5.2.7.     جذب سرمایه گذاری 20 میلیارد دلاری در سال 2015 و 80 میلیارد دلاری در چهار سال بعد از طریق شرکت های سرمایه گذاری داخلی و خارجی

5.2.8.     ایجاد نهادهای مکمل در کنار پارک های علم و فن آوری از قبیل

5.2.8.1.       شرکت های سرمایه گذاری پرمخاطره (Venture Capital)

5.2.8.2.       ایجاد ارتباط بین پارک ها و موسسات آموزش عالی و فنی و حرفه ای

 

 

  1. بخش ششم: استراتژی های توسعه صنعت نرم افزار در مقدونیه:

6.1.       دولت کشور مقدونیه رویکرد خود نسبت صنعت نرم افزار را در سند برنامه ریزی بلند مدت 2020 به شرح ذیل بیان می کند:

6.1.1.     دستیابی به بازارهای جدید با پتانسیل رشد بالا

6.1.2.     انتقال تکنولوژی های پیشرفته و بومی سازی دانش

6.1.3.     ایجاد اشتغال و معکوس کردن فرار مغزها

6.1.4.     کاهش ریسک صنایع مرتبط با فن آوری اطلاعات و ارتقای سطح ابداع و نوآوری

 

6.2.       با بررسی های انجام شده توسط این کشور در بازار فن آوری ارتباطات و اطلاعات اروپا، سهم صنعت نرم افزار از این بازار 9 درصد و سهم خدمات مبتنی بر فن آوری اطلاعات 245 درصد است. بنابر این باتوجه به وضعیت رو به رشد تقاضا در این دو حوزه، تمرکز دولت مقدونیه در سیاست گذاری پشم انداز 2020 خود در این زمینه ها قرار گرفته است.

 

6.3.       تحلیل داخلی شرایط کشور مقدونیه از نظر این مطالعات استراتژیک به شرح دیل است:

v    مزیت های رقابتی:

6.3.1.     شرکت های بالغ و رشد کرده

6.3.2.     زیرساخت قوی فن آوری اطلاعات

6.3.3.     سازگاری زبانی (آموزش های بر مبنای زبان انگلیسی)

6.3.4.     ارتباط قوی میان بنگاه های تجاری

 

6.4.       مشکلات کلیدی

6.4.1.     عدم برند سازی مناسب و اندازه شرکت ها که اکثرا کوچک و متوسط هستند

6.4.2.     کمبود دانش صادرات و روابط بین المللی تجاری مناسب

6.4.3.     عدم اختصاصی سازی محصولات و کمببود دانش از بازار جهانی

 

6.5.       تحلیل خارجی شرایط بازار جهانی، به ویژه اتحادیه اروپا از نظر مطالعات استراتژیک کشور مقدونیه

6.5.1.     پتانسیل خوب بازار فن آوری ارتباطات و اطلاعات در حال حاظر (سهم 34 درصدی از کل بازار)

6.5.2.     تقاضای رو به افزایش برای استقرار کمپانی های بزرگ و برونسپاری سرویس های مورد نیاز به خارج از سرزمین اصلی برای کشورهای صنعتی (در این مورد، مقدونیه می تواند یک سایت مناسب برای استقرار این سرویس ها و کمپانی ها باشد)

6.5.3.     پتانسیل بالای SMEها به مدد فن آوری اطلاعات (بیشتر استارت آپ ها در دهه اول حیات شان از این دشته شرکت ها هستند)

6.5.4.     پراکندگی و تفرّق در زنجیره ارزش و نیاز به نیروی خبره با تخصص های بالا و ترکیبی (که سیستم آموزشی مقدونیه در سال های اخیر روی آن کار کرده است)

6.5.5.     استراتژی های اصلی دولت مقدونیه برای کسب سهم بزرگتری از بازار صنعت نرم افزار اتحادیه اروپا و جهان:

6.5.6.     بهبود سیاست های حمایتی دولت از صادرات نرم افزار و خدمات وابسته

6.5.7.     سرمایه گذاری در صنایع منجر به صادرات در این حوزه

6.5.8.     ایجاد خوشه صنعتی همکاری میان صنایع وابسته به نرم افزار و خدمات آن

6.5.9.     بهبود برند سازی و تثبیت جایگاه جهانی

6.5.10.           ارتقای سطح کیفی محصولات بومی برای دستیابی به بازارهای جهانی

 

  1. 7.     جمع بندی:

7.1.       همانطور که مطالعه کردید، بازار فن آوری ارتباطات و اطلاعات از طرف دولت های پیشرو و آینده نگر به عنوان یک هدف مهم درنظر گرفته شده است که می توان از این بازار در راستای پیشرفت تکنولوژیکی و افزایش رشد اقتصادی و کاهش نرخ بیکاری بصورت کوتاه مدت و بلند مدت استفاده کرد.  همچنین برای استفاده از این بازار، می بایست دولت هر کشور به عنوان متولی پیش قدم شده، برنامه ریزی و سرمایه گذاری کند تا بتواند هم به عنوان یک مشتری عمده به رشد و بقای شرکت های کوچک و متوسط کمک کند و هم با ارائه محصولات و خدمات مبتنی بر نرم افزار و فن آوری ارتباطات و اطلاعات در بازارهای جهانی، رشد اقتصادی و ارز آوری خود را افزایش دهد.

 

7.2.       لذا بصورت خلاصه موارد ذکر شده در این مطلب مجددا در ذیل تکرار شده است:

7.2.1.     حمایت از استارت آپ ها: جهت تشکیل، زنده ماندن و توسعه آنها

7.2.2.     توسعه شبکه ملی اطلاعات بر پایه سیاست های دسترس منصفانه

7.2.3.     اولویت بندی در زمینه های توسعه نرم افزار با توجه به مزیت نسبی داخلی (تولید بازی های رایانه ای، نرم افزارهای مبتنی بر وب، نرم افزارهای تلفن همراه)

7.2.4.     تاسیس مرکز ملی حمایت از توسعه نرم افزار و خلاقیت های نرم افزاری

7.2.5.     توجه به توسعه نرم افزارهای آزاد/متن باز بدون افتادن در دام نفی همه چیزهای دیگر

7.2.6.     ایجاد خوشه صنعتی با هدف اتصال استارت آپ های داخل به شرکت ها و پروژه های بین المللی

7.2.7.     افزایش تعداد بورسیه های رشته های مرتبط با فناوری اطلاعات و جذب دانشجویان و استاید خارجی

7.2.8.     اصلاح نظام آموزشی در حوزه علوم کامپیوتر در مقاطع پایین تا تحصیلات تکمیلی

7.2.9.     فراهم کردن تسهیلات جذب نیروی کار خارجی متخصص و با کیفیت برای شرکت های داخلی

 

  1. منابع:

8.1.  Global Supply Hain Management Software Market Report, Clearwater International TMT Team report, 2015

8.2.  Market Share: All Software Markets Worldwide, By Gartner 2015

8.3. EUROPEAN Commission, Digital Single Market, Bringing down barriers to unlock online opportunities

8.4. EUROPEAN Commission, Digital Agenda for Europe, Europe 2020 Strategy

8.5. A Guide to Open Source Software for Australian Government Agencies, By Department of Finance and Deregulation

8.6. Industry and Workforce Futures 2015 CEDA State of the Nation, By Mark Cully, June 2015

8.7. Creative Industries, a Strategy for 21st Century Australia, By Simon Crean, Minister for the Arts, 2015

8.8. Irish Software Landscape Study Interim Report, By Brian Fitzgerald, Helena Lenihan, Jun 2015

8.9. INDIA Strategy, NSW International Engagement Strategy, February 2015

8.10.      Entrepreneurial Learning Strategy of The Republic of Macedonia, 2014-2020, By European Training Foundation, November 2015

8.11.      Development of the Macedonian Software and IT-Services Export Strategy, By Ivan Mitrevski & Lucas von Zallinger

8.12.      Export Promotion Strategy for the Macedonian Software and IT Services Industry